¿Cuántas alumnas venin? Vernán entri seti i oitu alumnas de 3º do Grau de Galegu/Español i tres ó cuatro máis de 5º cursu de Filoloxía Galega da Universidai de Vigo. Non me gusta trer “manás” porque a xenti se retrai cuando vén un autobús con 40 ó 50 dagais armaus de gravadoras i libretas de campu, comu pasaba fai quindi ó vinti anus. É millor repartilos polos tres lugaris, que se mesturin con a xenti, que falin, que escutin, que busquin bos informantis – falantis nativos con boa dicción i bo coñocimentu da fala- i que gravin de tó.
¿En qué están traballandu estas alumnas? Nus traballus de fin de cursu da asignatura de “Dialectoloxía Galega” de 3º de Grau i de 5º de Licenciatura. Ei só profesor nu Departamentu de Filoloxía Galega i Latina i elas son alumnas de dus titulaciós, u Grau de Galegu/Español i a Licenciatura de Filoloxía Galega, tó istu na Facultai de Filoloxía i Tradución da Universidai de Vigo. Tenin que fer un traballu de fin de Grau ó de Licenciatura i éstas han escollíu felo sobre diversus apectus das falas de Xálima.
¿Qué relación ten a Universidai co Val de Xálima? Desde fai vinti anus periódicamenti grupus de alumnus de Filoloxía Galega, Filoloxía Inglesa i Maxisterio da Universidai de Vigo, i de doctorau interuniversitariu das tres universidais galegas, venin polo vale de Xálima coimigo i ia se han realizau unha dudia de traballus de fin de doctorau (Diploma de Estudios Avanzaus, DEA) sobre toponimia i léxicu de Xálima, i nestis momentus se vai a ler ia unha tese de doctorau presentá por Arancha Román i dirixía por mi sobre u léxicu “du Val du Ellas”, que é unha ampliación i millora du sei DEA de fai seis anus. Us alumnus venin a curiosear, a divertirse i a aprender. I sempris volvin a Galicia encantadísimus da paisaxi, das ixentis, da arquitectura, das risas, dus viñus, da gastronomía i, sobre tó, da fala. Me dixu unha vé unha alumna vallisoletana de Filoloxía Inglesa que pa un galegu escutar a Fala sería como pa ela escutar un sefardita de Salónica ó de Estambul, solu que con 300 anus máis de diferencia.
¿Cómo se vivi a fala entre os lingüistas galegus? Cunha sorpresa enorme i cunha emoción indescriptibli. Por exemplu: a Galicia occidental dici camións, rans, mañáns, corazóns, a Galicia central dici camiós, ras, mañás, corazós i aquí en Valverdi dicin camións, rans, miñáns, corazóns i nus oitrus dois lugaris camiós, ras, mañás, corazós. Por esti i por oitrus mutus detallis, u Ellas ó Xálima pareci unha maqueta dialectal das falas galegas con pincelás propias. É un campu de experimentación lingüística i sociolingüística de primeira magnitú, i a mi particularmenti me emociona afallar vivísimas pa aqui mutas palabras que en galegu ia foran substituías na fala polu castelán i estamos recuperando agó por vía escolar, como morcela, marmeleiru, estox!ar, múa etc., ó encontrar vivísimos arcaísmos desaparecíus fai centus de anus en galegu (i en portugués) como atró, atroar, soíu, migreira, migrá etc., ó encontrar viva en mañegu i lagarteiru a realización fonética africada prepalatal sonora (londxi, mondxa, narandxa…) , que en galegu se dudaba se había existíu algunha vé ó non, i pa aqui está viva vivísima. Pero u millor de tó é a sociolingüística, queamus admiraus i asombraus du apegu á súa lingua i da defensa natural que fain dela, de cómo la transmitin aus meninus, de cómo us zagais a falan con normalidai… en Galicia isto ia se ha perdíu mutu nas zonas urbanas debíu a unha catastrófica política lingüística de baxa intensidai ó máis ben nula.
¿Desperta interés a fala entre os investigadoris galegus? Polu ditu anteriormenti comprenderás que u interés é enormi, tantu desde u puntu de vista lingüísticu como emocional. Se ei, galego, falu u mei en Valverdi se dan conta de que non falu valverdeiru pero falu unha coisa parecía (non portugués nin castelán) i me preguntan se ei só das Ellas ó de San Martín. I se ei vó a San Martín i falu enu mei galegu me preguntan se só de Valverdi. Non me recoñocin castelán, nin extremeñu, nin portugués, pero me recoñocin próximu, mui próximu, inda que non idénticu, claru, entre oitras coisas porque sabin que non só du lugar porque non me coñocin i nunca me han vistu. A tós os galegus que han vindu por aqui les ha pasau istu, é mui emocionanti i divertíu.
¿Cuántas obras se han publicau sobre a Fala dus tres lugaris na súa universidai? Niñunha porque us traballus de doctorau non se publican i difundin, quean exemplaris na biblioteca da universidai, a non ser que u investigador “extraia” desi traballu artículus pa revistas especializás ó levi comunicacións a congresus.
Ei publiquí fairá uns quince anus en Galicia us “Seis sainetis valverdeirus” de Isabel Lopi Lajas, u libru está agotau i ofrezo gratuitamenti esta edición a quen u queira reeditar i distribuir, inda que sea en dixital. Esta obra ten un enormi interés lingüísticu i sociolóxicu. U Axuntamentu de Valverdi debería ficer unha pequena edición i dalo como libru de regalu.
A súa última obra xira en tornu á Fala dos tres lugaris. Cóntenos, ¿qué vai a encontrar o lector? “As falas galegas do Val do Ellas (Cáceres-Extremadura)” é un libro dunhas 500 páxinas que seirá agó na primaveira editau por Ediciós Xerais. Nel encontraremus lexislación lingüística compará, lexislación española i europea sobre minorías lingüísticas, a Carta Europea das Linguas aplicá ao Val do Ellas, historia da lingua, tipoloxía lingüística, toponimia, fonética i fonoloxía, morfoloxía, lexicoloxía i muta sociolingüística. Tó isu con meiu centu de mapas i cuairus explicativus. É o traballu de vinti anus sobre estas falas pa mi tan querías, é a fusión, ordenación i actualización de 30 artículus en revistas científicas i capítulus de librus, conferencias inéditas, ponencias en congresus en varius paísis de Europa i América… É unha declaración de amor a esti val i ás súas xentis, que han mantíu un tesoiru pá humanidai, i tamén a esi tesoiru que mos emociona e identifica a galegus i extremeños destis tres lugaris. O de chamarle falas “galegas” enténdaseme no sentíu lingüísticu, porque son falas da familia galega ó galegu-portuguesa que presentan unhas semellanzas extraordinarias con os dialectos galegus surorientais, por isu o de “galegas”, porque coincidin estructuralmenti con o galegu en un 81% da súa composición. I os seis falantis se dan conta instintivamenti desa gran afinidai, como os falantis de galego.
En 1991 se celebró u primeiru i únicu congreso sobre A Fala ¿Cre necesariu un segundu, dodi anus máis tardi? Mutu me gustaría que se celebrasi un congresu periódicamenti ca dois ó tres anus, que hubesi clasis de Fala i en Fala nas escolas i un institutu, que hubesi cursus de verán destinaus a forasteirus i turistas pa aprender Fala (aseguru muta clientela de Galicia); mutu me gustaría que a Fala se estudiase ena UNEX, con cursus voluntarius pa futurus meicus, mestris, funcionarius etc., i que a Junta de Extremadura aplicasi nesti val a Carta Europea das Linguas ó un estatutu semellanti au recollíu enu estatutu catalán pú aranés, varianti occitana falá por cuasi 4.000 pesoas enu Vall d’ Arán, ó inclusu un tímidu recoñocimentu como u que se le fai au galego i au leonés enu estatutu de Castela i León i ena Lei da Comarca du Bierzo.
¿Cre que u gobernu de Extremadura descuda a Fala? Creu que fai uns anus se volcó con a Fala, se organizaran congresus i encontros internacionais, se publicaran varius librus de investigación, se le concedeu a declaración BIC, inclusu un anu se introduciu u estudiu optativu da Fala nas escolas como “Taller de Lengua”, pero sólu un anu i ia fai mutus anus. Me gustaría que u gobernu extremeñu cudase máis u sei patrimoniu material e inmaterial, porque non é solu sei, é de toa a humanidai. Me hubese gustau mutu que nu Estatutu de Autonomía se hubesi recollíu tan sequera a existencia da Fala i du Portugués de Extremadura. Pero inda é posible que a Junta se molli i demostri coixas, poi aplicar nu val a Carta Europea das Linguas, que é un documentu que forma parti du bloque constitucional das leis españolas, poi elaborar i aplicar un decreto pá introdución da Fala en a escola i en oitrus ámbitus, poi promover a edición i publicación de materiais escolaris i turísticus en Fala (os materiais audiovisuais inclusu poerían ser en varias linguas), poi provomer espacius en Fala (inclusu cursus de Fala) en os meius públicus, poi organizar cursus de Fala pa funcionarius, curas, méicus, enfermeirus, cudadoris de maioris etc. Se a Junta quixera tenría un tesoiro conservau i potenciau dunha forza cultural i turística de primeira magnitú, i tó isu con mui poiquininu, porque tó o mundu en Valverde, As Ellas i San Martín ama a súa terra, a súa fala i as súas tradicións, sólu sería cuestión de cultivalas pa ofrecerlas au mundu, sería un reclamu espectacular pa vir a Extremadura, e isu son postos de traballu i arraigu dus zagais na terra propia. A planificación de tó istu é mui fácil i muy barata (eitando man de xenti que ia teña experiencia en estis temas) i us beneficius culturais, humanus i económicus non os pois nin imaxinar, porque non redundarían sólu en estis tres axuntamentus senón en toa a comarca, que ten mutu que ver i mutu que ofrecer au visitante.
Vós coñocestis a Serra nu anu 1991, na celebración precisamente desti primeiru congresu du que falábamus ¿Cómo é a vosa relación na actualidai coa Serra de Gata? Empecí vindu fai vinti anus como dialectólogu curiosu i agó veñu encantau a saludar a mutus amigus enus tres lugaris, a tomar viñus con elis i a falar du divinu i du humanu. Agó veñu como amigu ó como ermanu. Me sinto en casa, inda que non teña casa, me fadin sentir en casa porque sempris me falorin i me tratorin como en casa. I sigu aprendendu, cá vé que veñu levu anotás unha udia de palabras ó expresiós novas, me encanta a historia e inclusu meianti u estudiu da toponimia descubrí un castelu du que non se tiñan noticias actuais: Tornafarru, nas Ellas, que é un Tor(re du) Nafarru, unha atalaia dun señor procedenti du antigu Reinu de Navarra. Ten tanta historia esta terra, ten unha lingua tan rica, que estó convencíu de que condo dentro dun anu deixi de ser vicerrector da Universidai de Vigo piré un anu sabático i me venré pa aqui a levantar i estudiar toa a microtoponimia, u ADN históricu destas terras. I muta fala, muta fala que inda me quea por aprender.
O mundo rural está en peligru ¿Está en peligru a Fala? Definitivamenti SI está en peligru, pero non amañán nin dentro de cincu anus, i que non se me asusti nin se me enfae ninguén pero está ao principiu do peligru. Prospecciós sociolingüísticas realizás fai quindi anus i agó demostran que nestis anus aumentorin mutísimo os actus de fala bilingüis nas casas, cuandu fai quindi anus tó era monolingüi na intimidai doméstica i familiar. Non é unha impresión, é medición científica. Se a Fala non se introduci nas escolas… fíxati que o 73,5% dos dagalitus falan Fala habitualmenti pero sólu un 2% o fai dentro da aula, ¿istu non é discriminación? ¿Istu non é imposición? Se a Fala non se introduci de maneira regrá nas escolas, con os seis librus de texto, os seis contus, os seis pósters, o sei dicionariu, a súa gramática (por elemental que sea) se acabará diluíndu como un azucarillu no castelán, en dúas ó tres xeneraciós. Non digu que vaia a haber substitución da Fala polo castelán, non, senón unha disolución indolora, caxi imperceptibli i caxi inconscienti da fala dos máis novus nun castelán dialectal, pero castelán ao fin i ao cabu. ¿Cuántus meninus ó zagais usan as palabras anduriña, lundria, popa, ameixeira o deu minguichi? Caxi niñún, tós didin, falandu en Fala, gulundrina, nutria, bubilla, cirueleiru o deu miñiqui. E isu ia non é Fala, é disolución. I en aspectus morfolóxicus é unha barbaridai o que se está introdudindu o castelán na fala dos máis novus, precisamente por falta de coñocimentu i cultivu da súa fala, non por falta de prestixiu.
Hai peligru inminenti de degradación da Fala, i esa degradación ó mestura con o Castelán acaba ondi acaba, coa desaparición paulatina da Fala. I non tenin por qué competir Fala i castelán, poin convivir perfectamenti, pero pa isu hai que discriminar positivamenti a Fala, non hai niñún oitru camiñu, e introdudila na escola, na administración local, en publicaciós (blogs, webs, folletus, librus, menús, etiquetas…). Quen sabi Fala ten sabíu ia un 80 % de galegu i un 60% de portugués, familia lingüística de 200 millós de persoas no mundo. Tó falanti de Fala sabi tamén castelán, pero ao revés non. Tó falanti de Fala poi comunicarse con 600 millós de persoas, tó falanti de castelán con 400, quen sabi fala sabi máis, ¿por qué habremus de renunciar a esta riqueda? Pois pa non renunciar a ela hai que normalizala nos usus cultus i oficiais (administración, escola, relixión, sanidai, mundo asistencial) porque nos usus coloquiais ia se manexa de maravilla pero está ameazá.
¿Creis, entoncis, que é importanti que meninus i zagais dus Tres Lugaris estudin nu Val de Xálima como medía contundente de protección da Fala? Por supostu, é imprescindibli. Esta última pregunta ia vai en parti contestá na anterior: é urxenti i necesaria a introdución da Fala na escola i nus axuntamentus, i pa isu hai que elaborar unhas normas común ás tres falas, flexiblis pero unificadoras. Du contrariu a disolución a meiu prazu está servía.
Se un monti u dexamus sen cultivu i non abrimus cortafogus, nin limpamus us arroius i torrenteiras, nin arrincamus as especies invasoras alóctonas, nin poamos, nin recollemos periódicamente a broza i a ramallá…esi monti será fácilmenti pastu das chamas, tenrá unha vexetación caótica que non favoreza u asentamentu de especies animais establis, non tenrá aproveitamentu cinexéticu nin de recreu etc. Coa lingua pasa igual. Se non a cudamus se abastarda i se dexenera hasta ser inservibli ó provocar a fuxida das especies a oitrus bosquis máis habitablis. Hasta agora non se ha queríu intervir, se ha pretendíu que A Fala continúi a súa vía, pero non se dan conta de que non estamus na sociedai campesiña isolá du séculu XIX, que agó estamus na sociedai da información i que hai que aproveitar pás linguas i culturas pequenas toas as oportunidais que mus ofrecen us avances tecnolóxicos i a lexislación europea, prácticamente desconocía i por isu non aplicá nesta terra.
Gracias, profesor
Cada uno de los párrafos está en una fala diferente, seis en valverdeiro, cuatro en lagarteiro y tres en mañego.
