Nunha das miñas primeiras visitas a Valverdi, u mei amigu i primeiru informanti Chuchi Lajas me comentó que sabía dun cura vellu que tiña algunhas poesías ó escritus en valverdeiru. Como ei estaba interesau en tó tipu de escritus nas falas do Val do Ellas, ia fosin en valverdeiru, lagarteiru ó mañegu, lá fui á casa de D.Julián Mateos, cura xubilau de Valverdi.
Recordu a D.Julián como un homi enxutu, ensotanau i mui fumadol de Ducados. Non tiña aquel homi poesía diñunha en valverdeiru pero si algúnhas pezas teatrais escritas pola súa tía D.ª Isabel López Lajas, falecía en 1967, i algúns poemas en castelán desta mesma autora. D.Julián me deixó fotocopial a versión mecanografiá que el había feitu du orixinal manuscritu de D.ª Isabel i sobri este mecanoscritu publiquí en 1998 unha edición en Santiago dus “Seis sainetes valverdeiros de Isabel López Lajas”, de Edicións Positivas.
López Lajas (ó Laxas, como firmaba algúns escritus), naceu en Valverdi en 1884 nu seu dunha familia acomodá i en Valverdi viviu hasta a súa morti en 1967. Por pertencel a unha “boa familia” tuvu unha educación esmerá. Sabemus que foi mullel dunha gran cultura, casi toa adquiría de maneira autodidacta, pois tiña unha boa biblioteca. Lía tantu en español como en portugués i, ademais, coñocía algu da literatura galega, sobri tó a obra poética de Rosalía de Castro, autora da que esti anu celebramus u 150 aniversariu da súa obra prima “Cantares Galegos” (1863). Gracias a istu últimu chegaba a identifical lingüísticamenti a súa fala valverdeira co que ela lía en Rosalía.
De feitu, nu segundu dus seis sainetis comentan Clara i Juana, dúas comadris:
Clara. -Cro que vanin a sacal unha cumedia cua nosa fala, cumadri. Será pa rilse un ratu á nosa custa.
Juana.- Non veis que comu temus esta fala galega, quedrán guasialse.
En 1904, con vinti anus, decidiu entregalse ó apostolau relixiosu i pasó toa a vía exercendu a caridai, visitandu enfermus, axudandu aus máis necesitaus du lugal etc. Dentru desa liña apostólica, unha das súas máximas preocupacións foi a da falta de instrución dus campesiñus i, sobri tó, da mullel du campu. Pa combatel esa praga organizó u que ela denominó “Escuela dominical”. Reunía aus domingus polas tardis as dagalas novas du lugal pa ensinale gratuitamenti a lel i a escribil i educalas en hixieni, laboris, urbanidai, cultura xeral i, como non, en relixión i moral católicas.
Tantu éxitu foi u da escola dominical que tuvu que amplial o proxectu tamén aus dagais i estendelu a tós os días da semana, porque le viñan xentis de toa idai i condición. Gracias aus donativus da súa familia fizu construíl unha casa pa dedicala en exclusiva á súa misión. Nu local principal da sede da Escola proxectó us primeirus filmis que se recordan en Valverdi i, au mesmu tempu, organizó un grupu de teatru.
Isabel López Lajas amaba u sei pobu i a fala du sei pobu i, algu atristá pola paulatina castelanización du valverdeiru i pola escasísima presencia da fala en textus escritus, se decidiu ela mesma a escribil uns sainetis pa que os representase u grupu de teatru da Escola dominical. Algunhus destis sainetis ia foran representaus con enormi éxitu antis da Guerra Incivil, i nus anus cincuenta volveran ser representaus.
Da obra escrita de Isabel López Lajas, á parti dus seis sainetis que mus proporcionó nu sei día u sei sobriñu, sei que existían polo menus unha trintena de poemas de temática relixiosa, un diariu dunha peregrinación a Guadalupi en 1912 i uns “Escritus espirituais” de carácter intimista. É mui posibli que na biblioteca familial se poian encontral algúns oitrus sainetis ó inclusu versus en valverdeiru, pois sabemus que a produción escrita desta mullel foi inmensa, independentementi dos méritus ó deméritus literarius que poia tel.
Centrándumos nus seis sainetes, digamus que con elis se inaugura a literatura dramática en valverdeiru i tamén u teatru, pois mutus delis foran levaus á escena. Us sainetis foran escritus cunha dobri finalidai: por unha parti pa combatel vicius i malis morais existentis na pequena sociedai campesiña valverdeira, sobri tó na educación das dagalas, poñendu a relixión católica como exemplu i camiñu; por outra parti, pretendía ficel chegal a súa mensaxi directamenti au pobu pa educalu i divertilu con us seis sainetis costumistas i moralizantis, i pa isu sólu poía utilizal a lingua habitual de toa a xenti: u valverdeiru, ficendu reivindicación da lingua de Valverdi i ridiculizandu aquelas persoas que abandonan a lingua du lugal polu castelán au pretendel sel máis finus.
Os sainetis de Isabel López Laxas son unha fonti de información lingüística, antropolóxica, social, sociolóxica i económica de primeira man. Nu primeiru saineti (Diálogo de una pareja de octogenarios) ridiculiza us vellus que pretendin dagalas novas pa volvel a casal; nu segundu (Diálogo de dos comadres) aborda u tema das madris que querin casal as fillas de cualquel maneira, culpánduas da perdición das dagalas; nu terceiru volvi a sél u tema anteriol pero agó a filla “sálvase” dindu á Escola Dominical, ondi aprendi a lel, bos modais, hixieni, poesía etc., i é, con muta diferencia, u saineti máis proselitista da autora; nu cuartu saineti se busca a risa fácil a custa das ocorrencias dunha criá ignoranti e inocenti, sobri tó cuandu eita man du sei deficientísimu castelán; nu quintu se trata u tema das mentiras cuas que dúas primas tenin enganás ás madris i comu u perdón u soluciona tó; no sextu i últimu se busca a risa polus comentarius que fain dúas madris das cartas (en castelán) enviás polus seis fillus dendi a frenti de guerra i remata coas pregarias finais á Virxi pa que us fillus volvan con ben.
Toa a xenti sabi que tantu a intención dos sainetis (moralizante, catolizante etc.) comu a mentalidai da época na que foran escritus non son “actualizablis”, peru si que se poerían adaptal aus nosus tempus, i si que eitamus de menus algu máis de visibilidai da actividai teatral nus Tres Lugaris. Temus noticias de que a nivel escolar si se tenin feitu coixas, por exemplu traducindu i adaptandu obras foráneas a algunha das falas i representánduas en escenarius escolaris. Us mestris son ben sabedoris da importancia da dramaturxia na educación, na diversión i na reflexión, tantu dus propius actoris comu du públicu asistenti, por isu a actividai teatral debería ser algu mutu máis cudau i valorau. Tamén sabemus que, por exemplu, a asociación lagarteira U Lagartu Verdi, subi periodicamenti obras teatrais au escenariu da Casha da Cultura das Ellas. Peru falta u interacambiu, falta que us escolaris ó as asociacións das Ellas levin a súa obra a Valverdi ó a Foius i viceversa.
En Galicia esti anu se ha premiau mutu a actividai ininterrumpida du grupu de teatru “Airiños”, de Rianxo, un grupu de teatru viciñal nu que se vén implicandu desdi sempris tó un lugal (escenografía, maquillaxe, vestuariu, decoraus, transporti, actoris), caxi a mitai das persoas du lugal están implicás nesi grupu, i que leva máis de oitenta anus subindu obras popularis aus escenarius das aldeas i vilas de Galicia. Peru a actividai teatral amadora non sólu ten lugar en escolas i centrus culturais viciñais, tamén en mutus centrus da terceira idai se montan hoixi grupus i obras de teatru porque a actividai teatral é fundamental pá memoria, pá relación entri as persoas, pá ocupación i u envellecimentu activu.Us méicus xeriatras sabin ben da importancia du teatru nas aulas i centrus de maioris.
Mutu mos gustaría que as pequenas ó grandis obras que escenifiquin centrus escolaris, asociacións culturais ó veciñais, centrus da terceira idai etc., circulasin entri us Tres Lugaris i fóra delis, como mostra da actividai cultural i como demostración de vitalidai das tres falas do Val do ríu Ellas ó de Xálima, porque u restu da Serra de Gata i de Extremadura ten que coñocel esta riqueza i ficela tamén súa.
Polo prontu, se me ocurri que o axuntamentu de Valverdi du Fresnu (sempris le poñu deberis ás autoridais, por se algún día se querin movel un poicu ó chegase a autoridai algunha persoa con sensibilidai) poería reedital os sainetis de Isabel López Lájas. Por mutus motivus: porque son a primeira expresión escrita de teatru nas falas dos Tres Lugaris, porque son un exemplu de vitalidai du valverdeiru escritus nunha lingua fresca, auténtica i deliciosa..." i porque ten que sel un orgullu poel regalal esta reedición a un amigu de fóra. Ia non pensemus en dil colgandu nas webs municipais ó escolaris us textus (orixinais ó traducíus) das obras de teatru que se vaian representandu en cá lugal, non, non pensemus nisu porque seguramenti alguén ia u está ficendu.