Alfonso Berrío é un valverdeiru Carballal que vivi nu campu, du campu i pó campu; vivi das súas ovellas, das oliveiras i de tós us frutus que produci a devesa valverdeira que el tan ben coñoci. Pero Alfonso Berrío é mutu máis que isu: Alfonso é tamén escultol i lexicógrafu, sen formación académica pero con mutu máis coñocimentu que mutus que pasaran por universidais.
Como escultol el talla en reicis de oliveira, de encina ó de escoba, le busca forma ás reicis i lá talla a navalla corpus, froris hexapétalas, rostrus, bastardus etc. En 1992 cuandu foi da Expo de Sevilla u gobernu estremeñu le pediu as súas obras pa expoñel nu pavillón de Estremadura nu día dedicau á Serra de Gata. I misteriosamenti desapareceran. U único que le deran foi unha misérrima indeminización que non compensó en ná a perda dunha vintena de pezas únicas. Unha auténtica vergoña. Dende entoncis Alfonso ia non se dedica a esculpil nas reicis de árboris i arbustus du campu de Valverdi con tanta frecuencia i ia se le quitaran as ganas de ficel exposición niñunha. Si, el sigui tallandu na maeira pero pa autoconsumu, pás súas coixas, non ia pa expoñel.
Ei coñecí as esculturas de Alfonso cuandu Mingus Frades, na semana de 1991 en que nos coñocemos, me invitó a acompañalu a vel unha exposición sobri produtus da Serra de Gata en Cileirus (Cilleros). Mingus me había ditu que entri mel, colmeas, viñu, ferramentas, repostería, tecíus astesanais i oitras coixas díbamus a encontral a obra dun autodidacta escultol valverdeiru.
U que ei vi naquela ocasión eran unha vintena de pezas tallás en madeira, desde figuracionistas simbolistas, realistas ó surrealistas hasta pezas abstractas. Foi sorprendenti pa mí aquela descuberta de arte dun pastol valverdeiru sen máis ferramenta que unha navalla, unha reí i a imaxinación. Pero, pa mí, que había chegau aus Tres Lugaris buscandu a maneira de falal, foi tan ó máis sorprendenti comprobal como us títulus daquelas obras estaban escritus nalgu que ei inmediatamenti recoñocí como un galegu curiosu: "A estrela da noiti", "Mullel", "A frol nu ventu", "U ventri du carballu" etc.
Mingus Frades me presentó a Alfonso i ei le preguntí con retranca se le parecía ben escribil u nomi das súas obras nunha lingua que non diban a entendel fóra dus Tres Lugaris. A resposta de Alfonso foi máis ó menus asina: "As obras tenin u nomi que ei le dó, na miña menti i na miña fala, en valverdeiru, i u que tenin que entendel as persoas que as miren é a obra, non o nomi; i ademais, tampoicu é tan difícil entendel u valverdeiru i asina van sabendu que nós temus esta fala nosa i que estamus orgullosus dela". A partil desi momentu aquel pastol, escultol i agricultol valverdeiru i ei empezamos a sel bos amigus.
Comecí a frecuental a súa casa nu Carballal, a poicus quilómetrus da fronteira portuguesa. Coñocí a seis padris, Calixta i Alfonso, i con elis aprendí u valverdeiru máis puru i auténticu, unha variedai de lingua que mui poicas persoas nu mundu poerían dicel que non era galegu. I cuandu diba a Valverdi con alumnus, sempris levaba us máis interesaus á casa dus Berrío, ondi falandu con elis sobre cualquel tema aprendían muta sabedoría popular, montis de palabras valverdeiras i, sobre tó, aprendían a tel orgullu i dignidai de falantis.
A primeirus de setembru de 2005 volvía ei de Mértola a Vigo i decidí dal un rodeu pa visital us amigus du Val do Ellas que ficía dois anus que non saudaba. Cheguí á casa dus Berrío nu Carballal, eití unha boa parolá con aquela xenti i le pedí a Alfonso que me levara a Salvaleón, pois ei había intentau por dúas veces dil lá i sempris me había perdiu por aquel labirintu de camiñus. Recordu que cuandu chegamus a Salvaleón rompeu a chovel i queiu unha garabaná, unha chumbá, unha chorrá de agua. Había seti mesis que non queia unha pinga de agua un val i de repenti á chuvia se le ocurriu quél toa xunta encima de nós. Mos puxemus mollaus como pitus, que dicemus en galegu, enchumbaus dicía Alfonso en valverdeiru, quen se ría de que tuvesi que vil un galegu au Val du Ellas pa que empezasi a chovel daquela maneira.
Cuando volvíamus á casa de Alfonso ei diba -como sempris- preguntándule polo nomi de tal pranta, de tal insectu, de tal frol, de tal páxaru etc. Alfonso contestaba con paciencia pero notí que diba ia un poicu cansau de tanta pregunta. Au chegal á súa casa entró nu galpón du tractol i seiu cun cuadernu de tamañu meiu. Mu meteu nas mans i me dixu: "toma, leva istu i por hoixi non me preguntis máis". Abrí u cuadernu i comprobí con emoción lingüística que era un glosariu valverdeiru-castelán de varius centus de palabras (concretamenti 1.200 vocis, como logu comprobí). Era u cuadernu dun pastol, dun agricultol, dun escultol, dunha persoa con sensibilidai, dun apañadol de palabras.
¿Qué é un apañadol de palabras? Pois pa mí é unha persoa autodidacta, mutas vecis sólu cunha mínima formación lingüística pero con toa a consciencia identitaria patrimonial, amanti da lingua en tós us sentíus, que apaña cuasi instintivamenti as palabras nativas, querías i amenazás. Un apañadol de palabras é un guerrilleiru du exércitu popular da dignidai i da memoria patrimonial que, ficendu a guerra pola súa conta i mui localmenti, traballa contra u olvíu i a asimilación cultural potenciandu como podi i como sabi tós os saberis milenarius transmitíus de padris a fillus i de madris a fillas: crencias, contus, palabras, ditus, expresións, cantus, refráns, adiviñas, acertóns, respetu pola terra, gastronomía, métodus de construción, mous de traballal u campu, coñocimentus sobre us animais etc., etc. I a fala sempris impregnánduo tó, envolvénduo tó, a fala como alma i corazón de tó un riquísimu patrimoniu milenariu.
No cuadernu de Alfonsu aparecin columnas de palabras en valverdeiru co sei correspondenti castelán au sei lau (cuandu u sabi): "traita - manía / vergoña - vergüenza / inxertal - injertar / anu - año / novu -nuevo / xugal - jugar ..." asina hasta máis de mil paris de palabras. I antis destas columnas, desti gran dicionariu de valverdeiru, aparecin unha serie de frasis feitas i expresións valverdeiras, pero sen a correspondencia en castelán, que nuns casus intuímus ("comulgal con roas de patata", "tel un lagartu nu bursillu", "andal con gana de enterrala", "dilse fus comu gatu", "manda carallu", "dispois que u ven brancu i migau é que dicin que é leiti", "sel un cu de mau asentu"...) i noitrus non tantu ("sel un chaina", "mei criau Miguel otru ha mistel", "sel un farelu", "sel un señuritu de pan pringau", "andal au pan bexau"...). Nestas construcións achamos indicius fantásticus du xeniu creadol da lingua. Mos chama a atención a expresión "falal carabineiru" (falal castelán) porque mos recorda u "falar fidalgo", que é como le dicin a falal portugués en Miranda de Douro, unha zona de Portugal ondi falan asturleonés. Exércitu i nobreza, nos dois casus, axentis das linguas imperiais.
Con basi neste cuadernu de Alfonso Berrío, máis nos vocabularius de Domingo Frades, nas palabras recollías por Severino López, Jesús Rey Yelmo, José Luís Martín Galindo etc., xuntu co expurgau léxicu de centus de horas de gravacións i notas de campu, en brevi se defenderá na Universidade de Vigo unha tesi de doutoramentu elaborá por Arancha Román sobre u léxicu du valegu, u léxicu conxuntu du valverdeiru, du lagarteiru i du mañegu, que estudia 6.000 palabras dus Tres Lugaris, coa súa correspondenti transcrición fonética, sinónimus, equivalencias en galegu etc. Arancha entrevistó duranti mutus días á familia Berrío i Alfonso foi un dus sei principais informantis.
Arancha me había comentau unha vé que le sorprendía mutísimu Alfonso Berrío, un homi autocultivau, que sabía mutu de campu i de animais, que esculpía a navalla formas espectacularis con mestría i paciencia monacal, que recollía léxicu i anotaba as palabras vellas ó en desusu coa precisión dun lexicógrafu universitariu (pero con máis coñocimentu du léxicu populal), i tamén le sorprendía mutu que Alfonso tuvesi na súa casa, nu meiu du campu, enerxía solal. Recordu que le dixi que Alfonso é, efectivamenti, un gran apañadol de palabras, un sabio popular que cultiva i transmiti mutus saberis, i que a enerxía solal na súa casa ia a había instalau el mesmu nu anu 1991, cuandu ei fui lá por primeira vé. Por isu le chamu "polígrafu", porque é un homi que sabi de tó, precisamenti porque ama profundamenti a súa terra i quel u millol pa ela, empezandu pola fala.
