Coñocí persoalmente a Domingos Frades, Mingus, na Semana Santa de 1991 na súa casa de San Martiño de Trebello. Ei quería falal con el porque me habían ditu que era un sabiu en temas das falas do Ellas i que tiña escritus algunhus librus en mañegu.
Me abrí as portas da súa casa i me recibí cos brazus abertus. Aquelis días eitamus horas, tardis i mañás enteiras, falandu de linguas, de historia, de topónimus, das falas do val, de etimoloxías i dun mundu de coisas. Falal con Mingus era estal permanentemente rinduse porque é un homi humildi i entrañabli pero ao mesmu tempu mui divertíu i ocurrenti. Mingus desprendi tranquilidai, sosegu, amabilidai i ganas de vivil. Con el aprendí a godal das conversas longas na súa boiga con oitrus amigus, ó paseandu polas callis desa fermosura arquitectónica que é S.Martiñu de Trebellu. Queí mui sorprendiu pola súa vella casa familial, típica, ben conservá por dentru i por fóra i con os nomis das partis da fachá escritas en trabiñas cravás no lugal axeitau: tozón, sobretozón, tabica... a casa vella de Mingus era un museu.
Daquela primeira visita á súa casa i á súa vía truxi para Galicia un cheu de fotocopias de obras de Mingus. Aquel homi se me había descubertu humildementi como un investigadol, historiadol i filólogu autodidacta con muta intuición i coñocimentus, i como un gran cantol da súa terra ao entregalme tres poemarius mecanografaus da súa autoría que contiñan un total de 90 poemas sobre terras, feitus i coisas da súa pequena patria da que ia me empezaba a namoral gracias a Mingus, a Severinu, a Chuchi, a Marga, a Alfonsu i a tantus bos amigus que fui fendu ao longu de tos estis anus.
Foi mui interesanti lel historia mañega a través dos mecanoscritus titulaus “Dodi follas de un testamentu”, sobre o testamentu do cura Miguel Hernández, de 1576, ó “Un homi chamau Xiuan”, sobre a vía de Frei Xuan Muñoz (1535-1595), monxi do conventu de S.Miguel, traballus estis de 1979 i 1977 respectivamenti. Tamén aproveitamus pa aprendel sobre o lugal lendu os seis traballus “Baldíus de S. Martín”, “Luís de Morales y o lugal” i “Coñocer y actuar”, pero foron as súas obras filolóxicas i literarias as que máis mos chamorin a atención. No anu 2004 publicaría o sei segundu libru, Callejeiru mañegu, ondi mos explica toa a historia de S.Martiñu a través dos nomis das súas callis, nun exerciciu de sabedoría i amol ao sei lugal dificilmente igualabli.
“Guixiarrus...Labeiras”, de 1976, “Versus de un verán”, de 1977, i “Ditus i feitus”, de 1979, son tres poemarius integramenti en mañegu que destacan, sobre tó o primeiru, por sel un cantu enamorau aos Tres Lugaris. A través de poemas como “O mei lugal”, “As Ellas”, “Valverdi d'o Fresnu”, “A nossa fala”, “Castelu d'As Ellas”, “A horta”, “O enxiami”, “A vindima” etc., mos formamus unha idea lírica i ao tempu descarnadamenti sincera destas terras, das súas xentis i da súa cultura i traballus. Hai muta poesía narrativa, descritiva, é certu, hai versus i estrofas ben lograus, e inclusu hai sonetus ben construíus nun mañegu vivu i auténticu, “versus asonantis/ de escasa caliai mais seidos da alma”, nas súas propias palabras. É unha pena que estes poemas, xuntu con os 24 poemas incluíus en Callejeiru mañegu i dedicaus a callis, fontis i monumentus du sei lugal, non se puesin agrupal i edital, ó polo menus colgal nalgunha web pa coñocimentu públicu. E tamén é unha pena que por culpa deste descoñecimentu ninguén hubese tíu a iniciativa de mandal labral o graval algunhus versus ó estrofas de Mingus Frades nalgunhas peiras do lugal, de igual maneira que se ponin as placas dos nomis das callis, ó inclusu nalgunhas laixas no solu pa que os lea o paseanti. I non sólu en San Martiñu, tamén nas Ellas i en Valverdi merecerían figural publicamenti os versus de Mingus dedicaus a estis dois lugaris.
Como lingüista recoñozu que me impresionorin mutísimu os traballus dun autodidacta como Domingos Frades. Aquel homi me dó en 1991 varius traballiñus seis aos que el non daba muta importancia, se acasu o habelus feitu por amol á súa fala. Mingus me regaló aquel anu un vocabulariu mañegu de 500 palabras ondi aprendí o que eran chacu, charqueirón, grallu, fusca, malleta, merrua, moleira, silval i centus de vodis mañegas. Pero á parti me dó dois mecanoscritus máis: “Algu sobre a nossa fala” 1 i 2, vocabularius con etimoloxías i correspondencias das vodis mañegas en español, portugués, francés e italianu. Estes tres folletos mecanografaus están na basi do sei primeiru libru: Vamus a falal. Notas pâ practical i aprendel a nosa fala, de 1994.
En 1993, xunto con Severinu López, José María González i oitras persoas, eitó a andal a asociación “Fala i Cultura”, da que foi presidente durante mutus anus. Fala i Cultura organizó o primeiro Día da Fala, o 3 de agosto desi anu nas Ellas. Domingo Frades foi o mantedol daquel actu tan emotivu i tamén o redactol do “Manifestu dos tres alcaldis” en defensa da Fala. A Domingo le debemus a celebración de varius congresus internacionais sobre o valegu (nomi conxuntu que le damos ás tres falas) i a capacidai de influíl sobre as autoridais estremeñas pa que publicasen unha colección de librus con estudius sobri as falas do Ellas, colección da que chegorin a sél cincu títulus entre os anus 1999 i 2001. A Domingo, acompañau polo alcaldi de S.Martiño de Trebellu, Máximo Gaspar, tamén o recordamus en congresus internacionais en Santiago de Compostela i en Cáceris, ó en xornás en Vilafranca do Bierzo, sempris defendendu a súa fala mañega, sempris alegrementi fendu proselitismu i dandu a coñocel os Tres Lugaris i a súa riquísima cultura.
Pa entendel a Fala a persoa de referencia foi durante mutus anus Domingo Frades, i por isu a Real Academia Galega acordó en 2004 o sei nomeamentu como académico correspondenti pó Val do río Ellas. Domingo faló no salón rexiu da RAG i pronunció un discursu divertíu i sentíu titulau “Por que estó contentu de falal”, no que deixó ben claru i patenti u sei compromisu con as tres falas do Ellas i o sei agradecimentu á academia galega por habelu nomeau académicu. Aquel día entrorin pola porta grandi da academia cuatru novus correspondentis que proviñan de cá un dos territorios non galegus ondi se fala o galegu: a comarca occidental asturiana do Eo-Navia, o leonés Bierzo Occidental, a zamorana comarca das Portelas i o estremeñu Val do Ellas, magnificamenti representau por Domingo Frades. Este feitu non foi mui ben entendíu por algunhus ignorantis que o acusorin de “vendelse” a Galicia. (¡cuánta miseria cabi nalgús peitus!) pero a prensa estremeña i muta xenti celebró que un estremeñu mañegu fose recoñocíu con esa honra en Galicia.
Non queru fel agó unha laudatio de Domingo Frades, mei amigu Mingus, porque el non mo perdoaría. Non queru recordal os seis méritus humanus, científicus i divulgativus, que son mutus. El fuxi de loas innecesarias i vaidais mundanas porque tós os sabius son humildis i toas as glorias non valin ná. Por isu non necesita que le diga con grandis palabras o mutu que o queru i admiru por tantus anus de amistai i exemplaridai.
Sé que dende fai tempu Mingus non anda ben de soidi. A última vé que o vi andaba ás voltas con a tradución do evanxeliu de S. Xuan ao mañegu pero lamentaba que se le diba a visión dun ollu i que a idai non o perdoaba. Agó leva un tempu vivindu en Badajoz (a Bataliaws do mei señol Ibn Marwan, a Badallouce dos textus galegus medievais) i por isu me atrevu a pile ás autoridais unha coisiña mui simpli i mui importanti: a concesión do título de Fillo Predilecto de San Martiñu de Trebellu pa Domingo Frades Gaspar, algu que está nas mas da corporación municipal aprobal i que poin fel inmediatamenti. Non se trata de le dal o sei nomi a unha calli, non, as callis i os lugaris tenin nomis centenarius intocablis, se trata de homenaxeal a Domingo cunha distinción que le encantará. I ao mesmu tempu, o alcaldi mañegu poi convencel aos seis homónimus das Ellas i Valverdi pá concesión conxunta do títulu de “Valedol das nosas falas” a esti homi que leva caxi meiu siglu estudiandu, investigandu, publicandu, conferenciandu i comunicandu con alegría i esperanza sempris en defensa da cultura i das falas do Val do Ellas.
Se mo permiten, voi a fel que empecen a chegal cartas de persoas e instituciós ao alcaldi mañegu con esta petición, i se me siguen, anímense a pil a persoas, colectivus e instituciós estremeñas que formulen tamén esta solicitui. I se me poñu a soñal, soñu con esi día luminoso, con a concesión a Mingus desas dúas distinciós, co bautizu do Centru de Estudius sobri a Fala comu “Centru Domingo Frades de Estudius sobre a Fala”, soñu con lel versus seis gravaus en peiras por tó o lugal, polos tres lugaris. Soñu que o mei amigu Domingo Frades é profeta na súa terra porque as homenaxis hai que felas en vía, cuandu a persoa poi godal con esa festa populal e institucional. Avínsenme pa esi día, porque sé de mutus que viaxarán encantaus desde Galicia, pa isu i pa tomal logu un viñitu na boiga de Domingo. I cuandu lá estemus, seguru que ia algún mañegu con dotes musicais haberá musicau unhus versus de Mingus de 1976 que sempris se me antollorin un himno, que sempris me encantorin i que didin asina:
Soi mañegu, non o negu
i en As Ellas me casí,
da miña vía ia levu
dois tercius fóra de aquí.
Por isu cultivu a fala
que a esta terra me ata a mi.