As Ellas é un topónimu que ofreceu mutas dificultais de explicación, sobri tó porque a súa “correspondencia” castelán e portuguesa presenta un elementu fonéticu “estrañu”:Eljas, i u ríu que naci nu concellu i au que dá nomi sufri mutas oscilaciós de nomi nu propiu castelán: Eljas, Laseljas, Herges, Laserges, Erjas etc., en función de se leva ó non artículu (Las) i de se varía na primeira sílaba o –r/-l finais.
En territoriu galegu temos nu concellu ourensán de Cartelle dúas aldeas próximas entre si denominás A Ella de Arriba i A Ella de Abaixo, situás na ribeira du galegu ríu das Ellas. Pa que a hipótesi da toponimia de repoboación esbozá polu historiadol salmantinu Ángel Barrios fose verificabli tenríamos que documental o topónimu As Ellas coa mesma forma latina ó romanceá antes de ó duranti u siglu XIII no norti repoboadol (Galicia, León i Asturias) i nas zonas de repoboación (a chamá Transerra leonesa).
Nus documentus medievais du mosteiru de Celanova rexistramos hasta en cincu ocasiós u hidrotopónimu Élenia referíu inequivocamenti au cartellán ríu das Ellas. Peru en niñún documentu medieval da Estremadura galaico-astur-leonesa rexistramos polu de agó por sitiu niñún un topónimu Élenia nin ná semellanti. U topónimu galegu actual As Ellas i u topónimu cacereñu As Ellas coincidin na actualidai peru tenin procedencias diversas.
Nun documentu latinu datau en Salamanca nu anu 1285 encontramos un topónimu Eclamna frase “ad inferiorem fluvium de Opera inter Eclam et Guadramirum”. Esta formaOpera é u actual ríu Huebra, Guadramirum é un topónimu desaparecíu ia na época medieval i a forma Eclam que aqui rexistramos sería un lugal existenti na confluencia dus ríus Huebra e Yeltes, nunca u As Ellas dus Tres Lugaris au que mos referimos nesti artículu.
Sen que ninguén documenti ná, algúnhus estudiosus tenin escritu en xornais, revistas i librus rexionais que a orixi das Ellas estremeñu está nu latín Ergastulum, que sería un cárceri subterráneu pa escravos, peru foneticamenti esta evolución é imposibli, non se sostén, nin hai documentación niñunha sobri istu. Ángel Barrios, falandu dus topónimus prerromanus que resistiron hasta despois da chamá Reconquista, dá noticia du microtopónimu Ecra, que sería o antigo Ecla.
(…) geotopónimo derivado de écula, existente como vocablo prerromano con el significado de precipicio, que se corresponde perfectamente con el lugar donde se halla el pueblo.
Esi supostu Ēcula, rexistrau comu Ec’la, si que poería evolucional au castelán antigu, astur-leonés i galegu Ella, i, amais, se en verdai significaba “precipiciu” tamén se correspondería cu emprazamentu antigu i actual da vila, situá nun picacho mui costu i defendía por fortis pendentis de barrocus i cancheiras, polu que as actuais Ecra i As Ellaspoerían procedel du mesmu étimu. A dificultai persisti en que esta forma Ecra, se procedi de Ecula, é un semicultismu mui temprán i du étimu tería que sél en castelán antigu *Ella i en castelán modernu *Eja, nunca Eljas.
Lindley Cintra tamén didi rexistral a forma Ellas na documentación du siglu XIII mais, au igual que ocurría con oitros topónimus medievais que el sitúa nu mapa que abri a súa obra de 1959 sobri us Foros de Castelo Rodrigo, tampoicu indica a fonti de ondi toma esti datu.
Menéndez-Pidal afirma que u topónimu na súa forma castelán Eljas procedi dun étimu celta *Herlias que tampoico documenta nin achega u sei posibli significau. Esta forma *Herlias poería dal perfectamenti en castelán Erjas ó Eljas i, é posibli, *Erllas nus romancis iberuoccidentais, peru non Ellas. Con tó, au lau da forma proporcioná por Cintra nu siglu XIII, Ellas, encontramos ia nalgunhus documentus latinus du XIII a forma Elgiam (...quomodo uadit recta linea ad Elgiam, exinde per Elgiam ad sursum usque ad portum...).
Partindu da forma valega (lagarteira), non se poi explical a forma castelán, i viceversa, non son traduciós ó adaptaciós fonéticas directas unha da oitra, como tampoicu poemos explical a forma Erges, que algunhus autores precipitadamenti suponin asturianismu central pola súa terminación i que ia se documenta nun textu de 1340: Herjes. U propiu Pidal, á parti de confirmal que Erges ó Erjes é un castelanismo en portugués, supón que “Eljas debió estar dividida en dos, según indica su plural en -as”, unha parti de colonización galega i a oitra de colonización astur-leonesa.
U historiadol vilamelán Domingos Domené documenta nunha bula du papa Alexandre III un “monasterium de Elteios ”, unha fundación monacal situá inequivocamenti nesti val, i el mesmu didi que:
El nombre del monasterio de Elteios debe ser un error de transcrición y que se quiso decir Elleias, por eso creemos que se refiera a Eljas; en la actualidad generalmente así se admite.
Esta forma Élleias (que deberemos lel [‘Elejas1]), en causu de sel a lectura acertá desi documentu latinu, si que poi dal directamenti tantu a forma Eljas como Ellas (esta última a través dunha forma sincopá *Éll(e)jas). I desta forma Eljas, con –l implosivu ó final de sílaba, si que poin procedel as formas casteláns i portuguesas con –r implosivu, ia que nas variedais portuguesas i castelás vidiñas (como nas propias falas du Ellas) existi unha inestabilidai de líquidas implosivas que fai que alternin –r/-l ás veces sen sistematicidai niñunha: arto (alto), cardo (caldo), velde (verde), calne (carne) etc. Esta forma Élleias mos valería pa explical tantu u topónimu Ellas como as variaciós fonéticas i gráficas(H)Eljas, (H)Erjas que aparecin en documentus dus siglus XVI-XIX.
Pá explicación du pasu de Eljas/Erjas > Erges non fai falta imaxinal a presencia du asturleonés central, como fai Pidal. Nu propiu galegu i nu propiu portugués temos exemplus de evoluciós da sílaba átona final –as > –es que se debin explical por relaxación da tensión articulatoria da vocal átona final. En Galicia temos algunhus exemplus (i dobretis) desta pasaxi sen tel que pensal sequera en “influencia du asturianu central” (temos Cangas i tamén Cangues).
Us cartógrafus casteláns i portugueses deberían acordal dunha vé unha forma fixa pú nomi du ríu en castelán i portugués. Postu que Erges é un vulgarismu (como arto, cardo, almario, calni, alfandai ou armofá) i u hachi inicial que le ponin algús non ten sentíu niñún, sería preferibli que acordasen a forma Eljes pú nomi du ríu i Eljas pú nomi du municipiu, independentimenti da pronunciación (Erjes, Eljes, Erjas, Eljas…). Pá forma valega (valverdeira, lagarteira e mañega) i galega nunca hubu problema, sempris foi, é i será As Ellas, i esta debería ser a súa forma oficial, tal i como recomenda a Carta Europea das Linguas Rexionais i Minoritarias do Consellu de Europa.
Nesti documentu, que forma parti do bloqui constitucional das leis españolas, un sei artículu 10.2.g se prescribi que se utilici a forma autóctona de cá lugal tamén de maneira legal. É idel, as autoridais españolas se comprometeron nesti puntu 10.2.g au “empregu ó adopción, nu sei causu conxuntamenti cua denominación na lingua oficial, das formas tradicionais i correctas da toponimia nas linguas rexionais ó minoritarias”. Desti mou, a forma autóctona i tradicional As Ellas é tan legal como Eljas i tan utilizabli unha comu oitra pa usus administrativus, escolaris, mediáticus etc.
Oitru día falaremus máis longamenti da aplicación desta Carta Europea nus tres lugaris, porque há mutu que falal disu, agó digamos sólo pa acabal que tantu as formas Élenia, que dá lugal au topónimu galegu Ella, comu a forma Élleias (léase “á latina” con sólu un ele: Éleias), que dá lugal au topónimu valego ou xalimego As Ellas, parecin sel a mesma palabra ó polo menus son formas estreitamentei emparentás. Isu si: son topónimus prerromanus ó prelatinus dus que polu momentu descoñocemus u sei significau.