jueves. 28.03.2024

O nomi común dos lugaris i das falas

Dendi que a principius do XX empezorin as primeiras investigaciós sobri as variedais lingüísticas dos tres municipius du noroesti de Cáceris ondi se usan falas indiscutiblimenti da familia galegu-portuguesa, sempris ha habíu diferentis denominaciós pa referirse a unha mesma realidai: falas de Xalma, falas de Xálima, falas dus Tres Lugaris i falas do Val do ríu Ellas, que deron lugal a diferentis glotónimus do conxuntu das tres.

Toa a xenti sabi que o xentiliciu i glotónimu de Valverdi é valverdeiru, das Ellas é lagarteiru i de San Martín mañegu, peru as diferencias están na maneira de chamarle ao conxuntu das tres, pois inda que as tres presentin diferencias entre elas, o que é innegabli é a súa unidai e identidai dentru da familia galegu-portuguesa.

O máis común i habitual é chamarle simplemeti “A Fala”, asina é comu le chaman os seis falantis i asina foi denominau esti grupu de falas por diversus autoris i polas autoridais estremeñas. Asina foi denominau esti conxuntu na denominación de Ben de Interés Cultural da Junta de Estremadura no anu 2001.

O problema que representa esta denominación é que, dendi un puntu de vista lingüísticu, non quel dicel ná. É imprecisu e inapropiau. Fala é tó actu de falal, toa concreción dunha lingua. Poemos falal da “fala” dun escritol, da “fala” dunha cidai, da “fala” dunha comarca ó inclusu da “fala” dunha persoa. Peru “fala” non é lingua, é a súa realización concreta. ¿ En castelán hai alguén que diga que “habla Habla” ? ¿Que tipu de fala é unha “Habla” ? ¿En que lingua se inscribi esa “Habla”?

Fala é sempris unha denominación minorizada en oposición a Lingua. No nosu casu non chega a sel despectivu, peru si inferiorizanti. A fala é sempris algu de categoría inferiol a unha lingua. Hai millós de falas, tantas comu falantis, comarcas, escritoris etc.

Por isu, falandu en propiedai, pensamus que se debería evital referirnus au conxuntu das tres falas, valverdeiru, lagarteiru i mañegu, coa etiqueta ó glotónimo difuso de Fala, escritu asina, en maiúscula, porque en minúscula sería un substantivu común que non concretaría ná.

Hai autoris que venin empregandu o glotónimu xalimegu, porque hai quen fala de “As falas do Val de Xálima”, peru pensamus que esta denominación tamén é errónea. Xálima é un monti. Non hai un Val de Xálima, hai tres ó cuatru, porque das ladeiras do monti Xálima, no nordesti du val, nacin tres ó cuatru valis, non un sólu. Só conscienti de que esta denominación de Val de Xálima leva cuasi 80 anus funcionandu, desdi os estudius de Leite de Vasconcellos nos anus trinta, i que así se chama o institutu de Valverdi, así se etiquetan algunhas marcas de viñu, de mel i de aceiti. Peru non deixa de ser incorrectu. Un monti non é un val i, en tó casu, en puridai, a única fala de Xálima nesti val é o mañegu, que foi a variedai que estudió Leite.

Sobri o topónimu común i popular “Os Tres Lugaris” é difícil invental un nomi común a non sel a denominación “A fala dos Tres Lugaris”, peru volvemus á inconcreción e polisemia da palabra “fala”, que poi sel mutas coisas distintas.

Un val é sempris unha terra rodeá de montañas i vertebrá por un ríu, un río ondi vanin a confluíl toas as ribeiras i arroius que nacin nesas montañas i vertin a un mesmu cauci común, ao ríu maiol desi val. Tós os valis tenin o nomi do ríu maiol ondi conflúin as demais correntis fluviais.

No nosu casu, o ríu maiol desti val, a ribeira, é o ríu das Ellas, arroiu que naci chamánduse arroiu Soidi i que au sei pasu polu lugal das Ellas adopta esti nomi. Cuandu chega á confluencia co ríu Basádiga despois corri pó sul chamánduse ríu Tortu. Por tantu, estamus no Val do ríu Ellas. O historiadol vilamelán Domingo Domené é desta precisa opinión: non se le poi chamal a esti val “de Xálima” sinón “do Ellas”, do común ríu Ellas, non do municipiu de As Ellas.

Con basi nesta denominación hai quen ha propostu chamale ao conxuntu das tres falas valegu, do Val (comu xalimegu sería un derivau de Xálima). Esta é a denominación conxunta que se utiliza nos estudius sobri estas falas en Galicia, ondi o valegu é o conxuntu de valverdeiro, lagarteiru i mañegu, o conxuntu das tres falas.

A decisión é dos falantis conscientis i das autoridais. Popularmenti, supoñu que a xenti seguirá didendu “a (miña) fala” i “A fala dos/destis Tres Lugaris”, peru científicamenti se deberán evital formas despectivas como chapurreau ó ambiguas e inconcretas comu Fala (por mutu que esta sea a forma “legal”, legalizá de má maneira) i se deberá optal por algunha das denominaciós en circulación: Val de Xálima ó Val do Ellas i, coherentimenti, xalimego ó valego. A decisión é dos falantis.

O nomi común dos lugaris i das falas