Quirius amigus de Galicia y tos que compartís u amor pura lengua y cultura galegas.
Nin creu que sea esti u momento máis adecuau, nin a miña escasa preparación lingüística me pilmiti entral nunha disertación técnica sobre a fala que aquí representu.
Si queru dal un tistimoniu dela, puru cual me expresaré exactamente igual cu femus nas ELLAS, y cumu u fidi sempris desde que empicí a idel as primeiras palabras. Tamén queru transmitilvus un saludu fratelnal nu nomi das 5000 PESOAS risidentis que siguin misteriosamenti practicandu esta fala.
Aunque se ha escritu bastante sobre u tema: celebris lingüistas cumu Leite de Vasconcellos, F.Krüger, O.Fink, Federico de Onís y tantus oitrus, u enigma de a procedencia concreta sigui latenti. Unha coisha é certa: a semejanza que guarda cun u galegu é asombrosa. Comu veréis insiguía, nun é un falar fronteridu (nun se da u largu da fronteira) y a diferencia cun u portugués é cunsiderabri.
Pul dal solu unha visión general muy brevi, vus diré ca nosa fala ten comu basi geográfica tres lugaris (Valverdi du Fresnu, As Ellas y San Martín de Trevellu) que suman unha población de us 5000 habitantis. Se encontran situaus nu NO. da provincia de Cáciris, limitandu us tres cun Salamanca, pero sólu un, Valverdi, cun Purtugal. Se trata entonces dunha cuña que penetra un interiol da provincia.
Se dá u fenómeno curioshu que Valverdi, sendu u lugal que máis contactu ha tiu y ten cun Purtugal, pul sel u máis grandi y prósperu, ha tiu sempris un númiru mayol de castellanu-falantis y así conselva menus u arcaismu da fala, ya nun conservan a S sonora de mesha y casa, pul puñel un ejempru.
As Ellas (Eljas), que se encontra nu meyu y é u lugal undi ei nací, pul sel u de menus riculsus económicus, hasta fai us anus, sempris se viu ubrigau a sel fora: Aparti de compartil as imigraciós propias da zona, foi sempris un lugal de arrieirus que levaban adeiti y oitrus produtus pul to Castilla en caballirías, u que mus ha levau a perdel algús diptongus, tilminaciós y un vocabulariu que ha diu sendu sustituíu pur u castellanu.
U máis paradójicu é que S. Martín, u lugal máis interior, sin prácticamente niñún tratu cun Purtugal, nin siquera por radón de contrabando, que dista ya máis de 20 kms da fronteira, é u que conselva a fala máis auténtica y distinta du castellanu, alí se conselvan diptongus y tilminaciós que nós ya hemus perdiu, comu ventán, Mairil, artículus O, OS, ademais de un vocabulariu particulal.
Pul estrañu que pareza, vós mismus estéis comprobandu u gran pariciu, pul nun idel identidai, que esta fala nosa ten cuna vosa lengua galega. Istu ishuntu cuna acullía que he ricibiu aquí y us meis lazus entrañabris cuna ishenti de Galicia, fadin que me sinta comu en casa y aproveitu a ocasión pa agradecelvus a invitación pa compartil cun vós esti vosu fluricimentu cultural que me silvirá de estímulu pa imitalvus un estudiu y cultivu da miña lengua que é tamén vosa.
Queru tamén ofrecel unha cooperación incondicional que mus abra novus camiñus que mus levin a conserval y fomental a tos niveis esta fala tan quiría que u ben mus heis dau vós u que hemus ricibiu du mismu pairi.
Un forti abrazu destis cacereñus que falan cumu vós y pur isu vus entendin millol.
Samil, junio de 1992
* Desdi 1978 a Fundación Premios da Crítica de Galicia convoca anualmenti os Premios da Crítica Galicia nas modalidais de literatura, ensaiu, investigación, música, discu, artis escénicas, artes plásticas i audiovisual. Os premius se entregan no transcurso dunha cea multitudinaria á que acudin cá anu unha gran cantidai de intelectuais, investigadoris, literatus, pensadoris, músicus, actoris etc., de Galicia. Hasta fai unhus anus a gala se celebraba no Hotel Samil de Vigo, na praia de Samil, i desdi fai cincu ó seis anus se celebran no Hotel Los Escudos, en Alcabre, tamén municipio de Vigo.
En 1992, cuandu en Galicia se tuvu noticia da existencia da comunidai falanti daquela variedai tan parecía ao galegu, se cursó invitación a Domingus Fradis i Severinu Lopi pa acudir á gala dos Premios da Crítica. Elis encomendorin esta salutación a Ambrosiu Lopi, irmanu de Severinu, catedráticu de inglés i alemán en Xixón i falanti nativu de lagarteiru. Ambrosiu Lopi foi invitau a enviar unha mensaxi de salutación á intelectualidai galega en nomi de valverdeirus, lagarteirus i mañegu naquel día de xuniu de 1992, ante unhas 600 persoas. Esti de arriba foi a súa mensaxi ante o mundo da cultura galega. Esa mesma noiti estuvemos el, ei i o actual presidenti da Real Academia Galega, o nosu eternu candidatu a Nóbel pola literatura galega Xosé Luís Méndez Ferrín, conversandu de linguas, culturas i pobus hasta o amañecer. Ambrosiu estaba emocionadísimu i excitadísimu i non puía durmir. Decidiu non dirse ao hotel, agarró o sei cochi i conduciu tó seguíu dun tirón desdi Vigo hasta As Ellas porque quería chegar a tempu á romaría da Divina Pastora (creu recordar). I chegó ben i a tempu.
Ambrosiu morrei desgraciadamenti en Francia unhus poicus anus máis tardi, cuandu volvía de Inglaterra dunha reunión co sei director de tesi. Peru o recordu de Ambrosiu está mui presenti nas persoas que o hemus coñecíu i nos corazós dos lagarteirus, pois é o coautor do himnu das Ellas. Ei, particularmente, teñu un recordu mui felí de cuandu en 1993 me deron en Oviedo o Premio Nacional de Jóvenes Investigadores do Ministerio de Educación; Ambrosiu viaxó de Xixón a Oviedo pa celebrar xuntus aquel triunfo da Fala i dos falantis, pois o premio mo deran por un proxecto de investigación titulau Estudio lingüístico, etnográfico y antropológico del Val do Río Ellas (Cáceres). Faltó sidra en Asturias pa aquela celebración.
Dr. D. Xosé-Henrique Costas, profesor de Filología Gallego-Portuguesa y Vicerrector de Extensión Universitaria de la Universidad de Vigo