Jesús Lajas Carrasco foi u primeiru valverdeiru que ei coñocí na miña vía. Na Semana Santa de 1991 cheguí por vé primeira a Valverdi. Estaba ei pasandu as vacacións en Aveiro i mirí nu mapa que u val de Xálima, du que ei acababa de oivil falal en Galicia au mei mestri i amigu Francisco Fernández Rei, queaba a escasamenti dúas horas de Aveiru. Sentí curiosidai por dil i escultal “aquilu” semellanti au galegu que me habían ditu que falaban, atravesí Portugal hasta A Cidai i de aí quei en Valverdi por Foius.
Na esquina da “Calli Levadiña” deixí u cochi porque alí había un hotel i necesitaba pasal unha noiti, que despois foran máis. Entrí nu hotel i encontrí atendendu u negociu un zagal da miña idai (us dois somos de agostu du 62, anu de mui boa colleita) que ia de entrá me faló en valverdeiru i me deixó coa boca aberta. Era certu, existía aquela fala que se non fosi polo acentu, diferente du nosu, i por algún detalliñu, ei xuraría que era galegu. E falamos un tempu longu ei nu mei galegu i el nu sei valverdeiru. Le preguntí pola Fala i ia me pusu en antecedentes: que a falaba tó u mundu, mesmu us meninus i us zagais, que era u normal i que podía vel fóra na calli como us letreirus luminosus das festas dicían “Boas Festas” i non oitra coixa.
Aquela noite foi unha das máis gloriosas dun dialectólogu canalla como ei. Na barra du bar du hotel La Palmera estuvemus durante mutas horas falandu Chuchi i ei du divinu i du humanu, i entri a compañía du amigu Jack Daniels i uns paquetis de tabacu tomí centus de notas na miña primeira lección intensiva de valverdeiru. Ei sufru de deformación profesional i sempris traballu divertíndume i me divirtu traballandu. Aquela noite fui pa cama coas conxugacións de tós us verbus irregulares valverdeirus nun cadernu i tamén cun faci de anotacións de tipu morfolóxicu, fonéticu i léxicu.
En días posterioris Chuchi me foi orientandu nas miñas pesquisas lingüísticas: gracias a el contacté con Julián Mateos, cura xubilau de Valverdi, quen me deixó fotocopial os sainetis que había escritu en valverdeiru súa tía Isabel López Lajas, obras coas que fici unha edición en 1994; gracias a Chuchi coñocí a David Carrasco, “Chu Marra”, quen me deixó fotocopial tamén un diariu con recordus da súa infancia escritu nun valverdeiru deliciosu i auténticu; gracias a Chuchi i á súa amabilidai i amistai fui coñocendu persoas i personaxis pa mí importantísimus dus Tres Lugaris (a familia Berrío du Carballal, Domingo Frades, Severino López, Pepi "U Balbas", a familia de "Chu Marra", Florentino Parra, Antonio Corredera, Toño Bellanco, Juan Carlos Márquez etc.) auténticus depositarius de saberis ancestrais i excelentis falantis e informantis.
Au longu destis anus he díu volvendu polos Tres Lugaris cuandu as circunstancias mu han permitiu i sempris he recalau en La Palmera, ondi u tratu ha siu i é familial. Chuchi está sempris aí, comu súa madri, Patri, Carol i u demais persoal du hotel, falandu(mos), acordánduse dalgunha palabra vella ó ia poicu usá, dalgunha expresión, comentándume que tal vellu ten escritus en valverdeiru ó tal vella sabi mutus contus de moirus i de tesoirus. Sempris proporcionándume fontis de coñocimentu i orientacións pás miñas investigacións.
Gracias a Chuchi La Palmera ha siu en ocasións hemeroteca i biblioteca de investigación ondi varias promocións de alumnus meis han traballau expurgandu librus vellus, documentación antiga i tó cuantu escritu ó manuscritu díbamus conseguindu pa investigal sobri a Fala. Sempris había algún salón de La Palmera á nosa disposición, sempris mos ha facilitau toa a colaboración que hemus precisau. A xenti de La Palmera, con Chuchi á cabeza, ten mutu que vel nu “descubrimentu i namoramentu” du valegu ó xalimegu pa mutus galegus.
É mutu u agradecimentu que ei le profesu a esti valverdeiru traballaol i curiosu, amanti du sei i dus seis, falanti consciente dun valverdeiru espontáneu i auténticu, por tantus anus de complicidais i fraternidai arreol da lingua que mos uñi. Pero agó amais, nus últimus tempus, a estis sentimentus se ha sumau u da admiración; porque Chuchi se mos ha revelau como un artista que fai auténticas marabillas coas súas mans nun material que se consumi ás poicas horas de concluía a obra.
Chuchi dirixi u Hotel La Palmera, hospedaxi i restauración, i nesti establecimentu se celebran non poicus banquetis i celebracións gastronómicas. A especialidai máis sorprendente da casa son as esculturas que Chuchi fai a man, a navalla ó a cutelu, en melóns, sandías i oitras frutas. Créanme de verdai se le digu que non he vistu coixa igual na miña vía. Esculpe durante horas, nas noitis anterioris aus banquetis pa que a fruta esté fresca, tó tipu de obxectus, rostrus, corpus, animais, floris ó paisaxis que un poia imaxinal. Le arrinca á materia fruta unha alma que pensábamus inexistenti. I u que poería parecel a simplis vista un xogu chega a ser fantasía i xoiería gastronómica irrepetibli, porque nunca fai unha talla igual a oitra.
Está vistu que Valverdi é terra de artistas, ten un gran escultol en madeira, Alfonso Berrío, i un gran escultol en materiais efémerus, Chuchi Lajas. Valverde ten amais oitrus artistas como fotógrafus, pintoris ó diseñadoris (Senén, Franjo, Tonhu...) i pensu ei que algu terán que vel us airis i as aguas du lugal pa producil tanta beleza, por isu que fairía ben a alcaldía en promocional unha mostra de artistas valverdeirus, porque us hai i mui bos. Seguru que tamén é terra de poetas en valverdeiru, como us hai en lagarteiru i mañegu, pero en valverdeiru aínda non us coñozu.
I digu ei que asina como cá anu nas Fallas de Valencia se indulta u millol ninot, ei creu que u mei amigu Chuchi Lajas debería indultal de vé en cuandu unha escultura das súas, tenría que vel a maneira de conservalas, nun frigorífico con porta transparenti, cun tratamentu químicu ó como fosi El non le dá importancia pero pa cualquera que as vea son fantásticas i demostran unha imaxinación, unha sensibilidai i unha destreza excepcionais. Miren esti enlaci i verán como non esaxeru: https://www.facebook.com/JesusLajasCarrasco/media_set?set=a.1304617951074.33278.1699275074&type=1
A próxima vé que vaia polo lugal -que será dentru de mui poicu tempu-, le diré a Chuchi que me faga unha escultura das del, pequenina, i prometu que a comeremus regándua cunha botella de albariñu galegu “As Laxas”, porque cá vé que abru unha botella desti viñu me acordu de Chuchi Lajas i le digu aus meis: “Laxas. Ei teñu un amigu en Valverdi desdi fai mutus anus que fai de tó, pero especialmenti fai unhas obras de arti en sandías i melóns que las van a compral un día destis dun museu de arti de Groenlandia”. I a xenti non mo cré, nin sequera ensinándule u enlaci de facebook. Porque de verdai que é incrible u que fai esti homi.